Kiến trúc chùa tháp Ðại Việt thời Lý qua một số công trình tiêu biểu (SC. Thích Nữ Huệ Lộc) – Tạp Chí Văn Hóa Phật Giáo
ĐÔI NÉT VỀ TRIỀU LÝ
Triều Lý sống sót gần 216 năm ( 1009 – 1225 ), trải qua chín đời vua. Sau khi lên ngôi nhà vua, năm 1010, vua Lý Công Uẩn triển khai việc dời đô từ Hoa Lư ra thành Đại La và đổi tên nơi đây thành Thăng Long. Các vua kế tục triều đại như : Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông, Lý Nhân Tông, … đều là những bậc minh quân, ngoài không thay đổi bờ cõi, trong chăm sóc cho nhân dân được bình yên, sung túc. Nhắc tới triều Lý, người ta thường nhắc đến một triều đại thuần từ, vua đã miễn thuế cho dân trong ba năm, đặc biệt quan trọng những người mồ côi, góa bụa, già yếu, thiếu thuế lâu năm đều được miễn thuế [ 1 ]. Vua Lý Thánh Tông từng bảo các quan tả hữu : “ Trẫm ở trong cung, sưởi than xương thú, mặc áo lông chồn còn rét thế này, nghĩ đến người tù bị giam trong ngục, khổ sở về gông cùm, chưa rõ ngay gian, ăn không no bụng, mặc không kín thân, khốn khổ vì gió rét, hoặc có kẻ chết không đáng tội, trẫm rất thương xót. Vậy lệnh cho Hữu ty phát chăn chiếu, và cấp cơm ăn ngày hai bữa ” [ 2 ] .
Triều Lý cũng hết lòng ủng hộ Phật giáo. Vua Lý Thái Tổ cho dân được phép xuất gia làm Sư, lại cho xuất 1.680 lạng bạc để đúc chuông chùa Đại Giáo [3], xuất 310 lạng vàng để đúc chuông chùa Hưng Thiên [4] phát trăm lạng bạc để đúc hai quả chuông ở chùa Thắng Nghiêm và tinh lâu Ngũ Phượng [5]. Vua lại cho dựng Thái Miếu, cho làm chùa Chân Giáo ở trong thành để thuận tiện giá ngự xem kinh. Vua còn phát sáu nghìn cân đồng để đúc chuông chùa Trùng Quang, cho mở hội ở Long Trì, khánh thành pho tượng Phật Đại Nguyện, đại xá thiên hạ, chép Đại Tạng Kinh [6]. Sau đó, vua lại cho dựng chùa Diên Hựu, Sùng Khánh, xây bảo tháp Đại Thắng Tư Thiên… Có thể nói, dưới triều Lý, Phật giáo đã có những bước phát triển rực rỡ thể hiện qua nhiều phương diện, đặc biệt là các công trình kiến trúc chùa tháp.
Bạn đang đọc: Kiến trúc chùa tháp Ðại Việt thời Lý qua một số công trình tiêu biểu (SC. Thích Nữ Huệ Lộc) – Tạp Chí Văn Hóa Phật Giáo
KIẾN TRÚC CHÙA PHÁP
Đây là nét đặc trưng để nhận ra các thời kỳ lịch sử vẻ vang. Vì vậy, mỗi ngôi chùa đều nói lên nền văn hóa truyền thống của các triều đại, biểu lộ qua đôi tay khôn khéo cũng như khối óc của các nghệ nhân lúc bấy giờ, đồng thời bộc lộ khát vọng về tâm linh của nhân dân. Tất cả đều mang đậm bản sắc phong vị đặc trưng thời đại, dưới đây là 1 số ít ngôi chùa, tháp khét tiếng có kiến trúc đặc biệt quan trọng ấy .
Chùa và tháp Báo Thiên
Có quan điểm cho rằng : chùa Sùng Khánh được thiết kế từ đời nhà Trần. Chùa cũ vốn là một công trình thờ Phật từ thời Trần, quý và hiếm trên miền thượng du, được làm bằng gỗ, lợp lá, dựng vào năm 1356, nhưng đã bị đổ nát từ lâu. Ngôi chùa lúc bấy giờ được nhân dân kiến thiết xây dựng vào năm 1989 trên nền ngôi chùa cũ nhưng nhỏ và thấp hơn [ 7 ]. Một quan điểm khác lại chứng minh và khẳng định : năm 1057, vua Lý Thánh Tông cho dựng chùa Thiên Phúc, Thiên Thọ và tháp Đại Thắng Tư Thiên [ 8 ] hay còn gọi là tháp Báo Thiên .
Kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng qua nghiên cứu và điều tra các tư liệu cho rằng : “ Năm thứ ba niên hiệu Long Thụy Tỉnh Thái Bình ( 1056 ), bầy tôi La Hán ở điện Thiên An, mùa xuân tháng ba, vua cho khai công thiết kế xây dựng chùa Sùng Khánh ( chùa Báo Thiên ), lại xuất 12.000 cân đồng trong kho ra để đúc một quả chuông treo ở đó. Vua ngự chế bài minh văn. Năm sau ( 1057 ), mùa xuân thứ ba, xây ở trước chùa một ngọn tháp lớn 12 tầng, cao 20 trượng đặt tên là Đại Thắng Tư Thiên ” [ 9 ]. Như vậy về niên đại của ngôi chùa, tất cả chúng ta đã rõ ràng .
Về kiến trúc, chùa được phong cách thiết kế theo hình chữ “ Nhất ” ( – ), chỉ có một gian, gồm một cửa chính và hai cửa phụ hai bên, diện tích quy hoạnh 26 mét vuông, cao 4,3 m. Đây là ngôi chùa phong cách thiết kế đơn thuần, có phần giống với nhà dân ở. Tháp Báo Thiên được xây trong chùa, cao 20 trượng, 12 tầng, ngọn ( đỉnh ) tháp bằng đồng và ngôi tháp này là một trong “ tứ đại khí ” của An Nam, nhưng tiếc thay nay đã không còn nữa [ 10 ], chỉ còn nền tháp. Hiện nay, Nhà thờ Lớn TP.HN xây trên nền tháp Báo Thiên cũ này. Vậy nên để tìm được hình ảnh của ngôi Báo Thiên “ trang trọng, đồ sộ bậc nhất nước ta ” thì rất hiếm, có chăng chỉ là trải qua tháp chùa Long Đọi để phỏng dựng lại thôi. Tháp Long Đọi xây vuông, tác động ảnh hưởng kiến trúc tháp nhiều tầng của Trung Hoa [ 11 ], có lẽ rằng tháp Báo Thiên cũng có dáng dấp của kiến trúc Trung Quốc ấy .Chùa Diên Hựu (chùa Một Cột)
Chùa kiến thiết xây dựng vào năm 1049 [ 12 ], tuy nhiên theo giáo sư Hà Văn Tấn, chùa được xây năm 1105. Đại Việt Sử ký Toàn thư chép rằng : “ Mùa đông tháng 10 năm 1049, vua Lý Thái Tông ( 1028 – 1054 ) nhân vì nằm mộng thấy Phật bà Quan Âm ngồi trên tòa sen, dắt tay vua lên tòa … nhân đó vua cho xây chùa giống hình một bông sen ” [ 13 ], đặt tên là Diên Hựu với ý nghĩa muốn lê dài tuổi thọ ( cầu trường thọ ). Mùa thu năm 1105, vua Lý Nhân Tông cho làm hai ngọn tháp chỏm trắng ở chùa Diên Hựu, sửa lại đẹp hơn [ 14 ] chùa Một Cột còn gọi là Liên Hoa đài. Chùa được dựng trên cột đá, gồm hai cấu kiện tròn chồng khớp lên nhau đường kính 1 mét vuông [ 15 ] đội tòa chùa bên trên như thể một cái cuống đưa đóa hoa sen nổi trên mặt hồ nước. Hồ vuông nhỏ có tên Linh Chiểu, mỗi bề rộng khoảng chừng 16 m [ 16 ], trụ cao 4 m tính từ mặt nước lên đến sàn điện. Chùa đã trải qua nhiều lần trùng tu từ các triều đại Lý-Trần-hậu Lê. Năm 1945, chùa đã bị thực dân Pháp tàn phá, hàng loạt kiến trúc bị mất, chỉ còn cột đá. Mãi đến năm 1955, chùa mới được Chính phủ phục dựng lại với bản vẽ của kiến trúc sư Nguyễn Bá Chí ở trường Viễn Đông Bác Cổ và nhà nghiên cứu nghệ thuật và thẩm mỹ Louis Bezacier [ 17 ] .
Theo Đại Nam nhất thống chí, cột tháp chùa Một Cột cao một trượng ( tương tự 3,30 m ) chu vi cột 9 thước ( tương tự 2,80 m ) [ … ] Đầu trụ có các lỗ đặt 8 con sơn, đỡ 8 đoạn xà cùng cắm vào thân trụ, hình thành một cấu trúc như đấu. Hệ thống con sơn và xà cụt này đỡ lấy một điện thờ như kiểu một nhà sàn, điện thờ cao 3 m, mỗi cạnh rộng 4,60 m, tòa điện có một hiên chạy vây quanh rộng 1 m, lòng điện mỗi cánh rộng 2,60 m. Mái điện lợp ngói, đắp hai con rồng chầu mặt trời trên bờ nóc, các góc mái cong lên [ 18 ]. Ở chùa Dạm cũng có cột đá cao 5 m, cột đá liền một khối, chu vi 15 m “ hoàn toàn có thể đó là một tháp hoa sen trên cạn ” được thái hậu Linh Nhân nhà Lý xây trong khoảng chừng năm 1086 – 1094 [ 19 ] .
Cũng có quan điểm cho rằng, chùa Diên Hựu là sự tăng trưởng kiến trúc truyền thống, với khởi thủy là những cái am thờ giữa trời mà người dân thường thờ cúng. Các nhà nghiên cứu dân tộc bản địa học và khảo cổ học đã xác nhận truyền thống cuội nguồn am thờ ấy. Có thể nói, chùa Một Cột chiếm hữu kiến trúc đặc trưng, tiếp thu cái cũ và chuyển hóa cái mới, cái mới ở đây là hình tượng bông sen, “ lầu chuông một cột, sáu cạnh, hình hoa sen ” [ 20 ], vừa mang tính thẩm mỹ và nghệ thuật vừa dung chứa tinh thần Phật giáo. Tháp Một Cột là quy mô tháp hoa sen, có tính hình tượng và hiện thực, phối hợp tuyệt vời và hoàn hảo nhất nhất, đủ những yếu tố của một chùa tháp cổ xưa. Có thể nói, chùa Một Cột là kiến trúc độc lạ của quốc gia, là niềm tự hào của dân tộc bản địa, chùa đã trở thành hình tượng trên tờ tiền Nước Ta .Tháp Bình Sơn
Tháp còn có tên khác là tháp Then, được xây trong chùa Vĩnh Khánh, làng Bình Sơn, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Yên. Tháp xây vuông, toàn bằng gạch nung già, màu đỏ xẫm, cao 15 m, chân tháp rộng hơn 4 m, càng lên cao càng nhỏ dần đến đỉnh tháp chỉ rộng còn 2 m, được phong cách thiết kế theo dạng tháp rỗng từ chân tháp đến ngọn, nhưng mặt ngoài chia làm 11 tầng. Tầng dưới cùng đơn thuần có một hàng gạch cao 12 phân được chạm khắc đường diềm hình lá cúc mềm mại và mượt mà, trên bệ là tòa sen ba tầng cánh sen, tầng dưới úp súp, hai tầng trên lật ngửa, để nâng đỡ các tầng tháp trên, tầng thứ nhất cao 3 m càng lên cao khoảng cách giữa các tầng càng ngắn lại và đến tầng thứ 11 thì chỉ cao 1 mét vuông [ 21 ]. Mỗi tầng tháp có khuôn cửa ở ba mặt, mặt còn lại được bít kín, trong đó mỗi khuôn cửa được phong cách thiết kế hình chữ nhật, chém cạnh hai góc ở phía trên, riêng cửa phía Tây thì bỏ ngỏ. Thực chất tháp có toàn diện và tổng thể tới 13 tầng, nhưng do trải qua thời hạn sống sót quá dài, phần trên đã bị sụp đổ, dẫn chứng là khi trùng tu lại tháp người ta đã phát hiện một viên gạch ở tầng thứ 9 có khắc dòng chữ “ thập tam tầng ” [ 22 ] .
Mái tháp được lợp ngói âm khí và dương khí kiểu ống trúc, phần diềm ngói có hình lá đề. Một đặc trưng nữa của kiến trúc tháp là sự hòa điệu giữa các viên gạch không đồng nhau, có khổ lớn xây ở thân tháp và mỏng mảnh nhỏ ở chỗ các vành đai, gờ và diềm. Tất cả viên gạch link với nhau bằng các móc chì mà không dùng bất kể chất kết dính nào như hồ vữa, giống với kỹ thuật kiến trúc văn hóa truyền thống Chăm [ 23 ]. Một nghiên cứu và điều tra khác cho thấy, các viên gạch nối với nhau bằng chân gạch “ xây bằng loại gạch vuông 22×22 cm hay gạch chữ nhật 45×22 cm. Lớp gạch ốp ngoài 46×46 cm, dàn thành hàng bọc kín tháp. Loại gạch này có chân gấp cài vào lớp gạch của trụ tháp ” [ 24 ] .
Về niên đại của tháp Bình Sơn vẫn còn nhiều tranh cãi, có người cho rằng tháp thuộc đời nhà Trần. Nhưng theo Nguyễn Bá Lăng, đây là kiến trúc từ đời Lý. Ông đã đưa ra vật chứng là đầu ngói phát hiện tại Hình Nhân, gần Bình Sơn mang phong thái nghệ thuật và thẩm mỹ Đại La ( thế kỷ XI, triều Lý ). Tháp Bình Sơn lúc bấy giờ đã trải qua mấy lần trùng tu, lần ở đầu cuối vào năm 1974, tháp được tháo dỡ trọn vẹn, rồi lắp ráp lại .Tháp chùa Phật Tích
Chùa Phật Tích còn có tên gọi khác là Vạn Phúc tự, nằm ở sườn núi Tiên Du, thôn Phật Tích, xã Phật Tích, huyện Tiên Du, tỉnh TP Bắc Ninh. Chùa đã được trùng tu mấy lần trong lịch sử vẻ vang. Lần đại tu lớn nhất vào thế kỷ XVII nhưng đến năm 1947, do cuộc chiến tranh nên chùa bị hủy hoại. Sau này, chùa lại được trùng tu và Thượng tọa Thích Đức Thiện làm lễ khánh thành năm 2010. Nền chùa cũ vẫn còn và được nhận ra. Ngày nay, dấu vết mặt phẳng của kiến trúc ngôi chùa thời Lý còn hoàn toàn có thể nhận ra qua ba bậc nền bạt vào sườn núi. Các nền hình chữ nhật dài khoảng chừng 60 m, rộng khoảng chừng 33 m, mặt ngoài bó bằng các tảng đá khối hộp chữ nhật [ 25 ]. Nền thứ nhất là nền chùa, nền thứ hai là nền tháp, nền thứ ba là nền của một cái ao. Theo đánh giá và nhận định của giáo sư Hà Văn Tấn : chùa Phật Tích này giữ được nhiều tác phẩm điêu khắc thời Lý như tượng mười con linh thú bằng đá đúc, pho tượng Phật ngồi trên tòa sen, hình rồng hoa lá đặc trưng của thời Lý … rực rỡ nhất của chùa này chính là có một vườn tháp cổ .
Dựa vào tấm bia đá Vạn Phúc đại Thiên tự bi, tất cả chúng ta biết được : “ Vào năm Long Thụy Tỉnh Thái Bình thứ 4 ( 1057 ), vua cho dựng cây tháp báu cao nghìn trượng, lại cho dựng pho tượng mình vàng cao 6 thước ” [ 26 ]. Những năm 1940, trường Viễn Đông Bác Cổ đào nền chùa Phật Tích tìm thấy “ một nền tháp vuông mỗi chiều rộng 8 m50, nhiều vật điêu khắc trên sa thạch và nhiều gạch nung lớn nhỏ khác nhau, đều một màu đỏ tươi in khắc hàng chữ Lý triều đệ tam đế, Long Thụy Tỉnh Thái Bình đệ tứ niên ” [ 27 ]. Tháp Phật Tích có 14 tầng, rỗng bên trong. Móng tháp có hai tầng xây giật cấp, chồng lên nhau. Gạch xây tháp đều được xếp theo hàng ngang, phần đầu gạch đâm ra ngoài, mỗi hàng trung bình xếp 6 viên gạch với nhiều kích cỡ khác nhau. Chất kết dính để thiết kế xây dựng tháp trọn vẹn là đất sét nhuyễn, không hề có bất kể một chút ít vôi vữa hay chất kết dính nào khác. Các mạch vữa mỏng mảnh đến nỗi nhìn hình thức bề ngoài chẳng khác gì các viên gạch được xếp chồng lên nhau. [ 28 ]
NHẬN ĐỊNH CHUNG
Thông qua kiến trúc chùa tháp Đại Việt thời lý, ta thấy mỗi chùa, tháp đều có bố cục tổng quan cân đối theo nhiều kiểu phong phú và đa dạng nhưng đều tuân theo một quy tắc nhất định. Đặc biệt, chùa Nước Ta không chỉ là một công trình mà là một quần thể kiến trúc được phong cách thiết kế theo lối “ Nội Công Ngoại Quốc ” và một số ít chùa khác còn được phong cách thiết kế theo kiểu chữa công ( 工 ), chữ Đinh ( 丁 ), chữ Tam ( 三 ). Có 1 số ít ngôi chùa hoặc tháp, được các sử gia liệt kê vào triều Lý như ngôi chùa, tháp Bình Sơn “ nhà Lý dựng nhiều bảo tháp, hầu hết bị rỡ phá, nay rất suôn sẻ mà còn lại một cây tương đối toàn vẹn gọi là tháp Then tại chùa Vĩnh Khánh, làng Bình Sơn, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Yên ” [ 29 ]. Lại có quan điểm cho rằng, tháp Bình Sơn là kiến trúc của đời Trần “ May mắn là cho đến nay vẫn còn hai cây tháp thời Trần khá nguyên vẹn. Đó là tháp Phổ Minh và tháp Bình Sơn ” [ 30 ]. Qua đó người viết nhận thấy, các chùa ở Nước Ta có truyền thống cuội nguồn kế tục nhau, tăng trưởng cái mới dựa trên nền tảng cái cũ. Chắc chắn rằng, các ngôi chùa tháp bị bào mòn bởi gió bụi thời hạn và được trùng tu lại qua mỗi triều đại, mỗi lần trùng tu lại tiếp đón thêm một kiểu thức mới, kiểu thức đặc trưng của một triều đại, đó là điều hiển nhiên. Chùa thời Lý-Trần nói riêng và chùa Nước Ta nói chung thường không phải là một công trình mà là một quần thể kiến trúc, được phong cách thiết kế nhiều dãy nhà link với nhau bởi các dãy hiên chạy dọc, phân loại theo cấu trúc nhất định từ ngoài vào trong, từ trước ra sau, tiên phong là cổng Tam Quan, vào một khoảng chừng sân chùa rồi đến tháp ở trước chùa, sau đến các công trình như : nhà bái đường, chánh điện, hiên chạy hai bên, hậu đường ở cuối. Nhìn chung, chùa tháp Việt Nam thời Lý-Trần được xem như đỉnh điểm về văn hóa truyền thống, kiến trúc của Đại Việt thời trung đại, thể hiện thời huy hoàng của Phật giáo, để hậu thế mãi tôn vinh, học tập giá trị vật chất lẫn ý thức mà người xưa để lại .
KẾT LUẬN
Nhìn chung, công trình kiến trúc chùa tháp thời bấy giờ đã phản ánh một quy trình tiến độ hưng thịnh của quốc gia. Đất nước hưng thịnh mới có nhiều công trình to lớn, mỹ lệ. Văn hóa, thẩm mỹ và nghệ thuật có tăng trưởng mạnh mới huấn luyện và đào tạo nên đội ngũ kinh nghiệm tay nghề điêu luyện. Phải có những vị vua ủng hộ Phật pháp mới có nhiều chùa tháp sinh ra. Vì vậy, kiến trúc chùa tháp thời này không chỉ đại diện thay mặt cho di sản văn hóa truyền thống vật thể của một tiến trình lịch sử vẻ vang mà còn hàm chứa giá trị niềm tin về tôn giáo của một quốc gia. Đồng thời cũng nói lên sứ mạng “ Phật giáo luôn sát cánh cùng dân tộc bản địa ”, hòa nhập vào đời sống nhân nhân, những kiến trúc chùa tháp chịu tác động ảnh hưởng của phong tục dân gian và ngược lại kiến trúc dân gian cũng chịu tác động ảnh hưởng của chùa tháp. Nên hàng hậu bối tất cả chúng ta ngày này phải chung tay gìn giữ và bảo vệ giá trị văn hóa truyền thống đó, coi đó như bài học kinh nghiệm lịch sử dân tộc mà ông cha đã kiến thiết xây dựng, đồng thời nhắc nhở con cháu tương lai kế tục phát huy truyền thống lịch sử văn hóa truyền thống Phật giáo .
SC. Thích Nữ Huệ Lộc
Chú thích:
[ 1 ] Lê Văn Hưu, Phan Phu Tiên, Ngô sĩ Liên, Đại Việt sử ký toàn thư, Nxb. Khoa học Xã hội, TP.HN, 1993, tr. 82 .
[ 2 ] Sđd, tr. 105 .
[ 3 ] Sđd, tr. 82 .
[ 4 ] Sđd, tr. 83 .
[ 5 ] Sđd, tr. 84 .
[ 6 ] Sđd, tr. 95 .
[ 7 ] Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự, Phạm Ngọc Long, Chùa Nước Ta ( in lần thứ năm ), Nxb. Thế Giới, TP.HN, 2013, tr. 202 .
[ 8 ] Sđd, tr. 18 .
[ 9 ] Nguyễn Bá Lăng, Kiến trúc Phật giáo Nước Ta tập 1, Viện Đại học Vạn Hạnh 2516 – 1972, TP. TP HCM, năm nay, tr. 62 .
[ 10 ] Sđd, tr. 80 .
[ 11 ] Trần Lâm Biền, Chùa Việt, Nxb. Văn hóa tin tức, Thành Phố Hà Nội, 1996, tr. 30 .
[ 12 ] Nguyễn Lang, Nước Ta Phật giáo sử luận, Nxb. Phương Đông, TP. TP HCM, 2012, tr. 154 .
[ 13 ] Lê Văn Hưu, Phan Phu Tiên, Ngô Sĩ Liên, Đại việt sử ký toàn thư, Nxb. Khoa học Xã Hội, TP.HN, 1993, tr. 102 .
[ 14 ] Sđd, tr. 115 .
[ 15 ] Theo tác phẩm Tháp cổ Nước Ta của Nguyễn Duy Hinh, Nxb. Khoa học Xã hội, TP. Hà Nội, tr. 14 : “ đường kính cột trụ là 1,25 m. ”
[ 16 ] Theo tác phẩm Tháp cổ Nước Ta của Nguyễn Duy Hinh, tr. 14, hồ rộng 17,5 m .
[ 17 ] Sđd, tr. 14 .
[ 18 ] Sđd, tr. 14 .
[ 19 ] Sđd, tr 18 .
[ 20 ] Chu Quang Trứ, Mỹ Thuật Lý-Trần, Nxb. Mỹ thuật, Thành Phố Hà Nội, 2012, tr. 125 .
[ 21 ] Nguyễn Bá Lăng, sđd, tr. 83-84 .
[ 22 ] Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự, Phạm Ngọc Long, tr. 138 .
[ 23 ] Nguyễn Bá Lăng, Sđd, tr. 84 .
[ 24 ] Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự, Phạm Ngọc Long, tr. 138 .
[ 25 ] Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự, Phạm Ngọc Long, Sđd, tr. 89 .
[ 26 ] Sđd, tr. 88 .[27] Nguyễn Bá Lăng, Sđd, tr.76
Xem thêm: Dịch vụ vệ sinh nhà ở sau sửa chữa
[ 28 ] Hà Tùng Long ( 10/2009 ), “ Phát lộ tháp cổ dưới nền chùa Phật tích ”, truy vấn ngày 03/01/2021, từ https://www.phattue.org/node/92 ( tìm hiểu thêm nguồn : Giadinh. net )
[ 29 ] Nguyễn Bá Lăng, Sđd, tr. 82 .
[ 30 ] Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự, Phạm Ngọc Long, Sđd, tr. 31 .
Source: https://suachuatulanh.edu.vn
Category : Nhà Cửa
