Côn trùng – Bách khoa Toàn thư Việt Nam
Sự phong phú của những loài côn trùng : độc lạ ở anten
Côn trùng là một lớp sinh vật thuộc động vật không xương sống có bộ xương ngoài bằng kitin, cơ thể có ba phần (đầu, ngực và bụng), ba đôi chân, mắt kép và một đôi râu (anten).
Côn trùng là nhóm động vật hoang dã phong phú nhất hành tinh, gồm hơn một triệu loài đã được diễn đạt và gồm hơn một nửa số sinh vật sống. Số loài đang sống lúc bấy giờ được cho là từ sáu đến mười triệu loài, và đại diện thay mặt cho 90 % dạng sống của những loài động vật hoang dã khác nhau trên toàn cầu. Côn trùng hoàn toàn có thể sống được ở hầu hết những môi trường tự nhiên sống, mặc dầu chỉ có số ít những loài sống ở biển và đại dương, nơi mà động vật hoang dã giáp xác chiếm lợi thế hơn .
Hình thái và giải phẫu[sửa]
Kích thước côn trùng dao động khoảng từ trên dưới 1 mm tới khoảng 180 mm về chiều dài. Côn trùng có cơ thể phân đốt và được bảo vệ bởi một bộ xương ngoài, một lớp cứng được cấu tạo chủ yếu là kitin. Cơ thể được chia thành đầu, ngực và bụng. Trên đầu có một đôianten là cơ quan cảm giác, một đôi mắt kép và 2 mắt đơn (ở giai đoạn sâu non có thể là 6 mắt đơn) và một miệng. Ngực có 6 chân (mỗi đốt một đôi chân) và 2-4 cánh (ở các loài có cánh). Cuối bụng có cơ quan sinh dục ngoài. Côn trùng có một hệ tiêu hoá hoàn chỉnh, gồm một ống liên tục từ miệng tới hậu môn. Cơ quan bài tiết gồm các ống Malpighi, với chức năng thải các chất thải chứa nitơ, ruột sau làm nhiệm vụ điều hoà áp suất thẩm thấu, đoạn cuối ruột sau có khả năng tái hấp thu nước cùng với muối natri và kali. Vì vậy, côn trùng thường không bài tiết nước ra cùng với phân, thực tế thì chúng cho phép dự trữ nước trong cơ thể. Quá trình tái hấp thu này giúp chúng có thể chịu đựng được với điều kiện môi trường khô và nóng.
Bạn đang đọc: Côn trùng – Bách khoa Toàn thư Việt Nam
Hầu hết côn trùng có hai đôi cánh nằm ở đốt ngực 2 và 3. Côn trùng là động vật hoang dã không xương sống duy nhất đã tiến hóa theo hướng bay lượn và chính điều này đóng một vai trò quan trọng trong sự tiến hóa của chúng. Các côn trùng có cánh, và những côn trùng không cánh thứ sinh đã tạo nên nhóm Côn trùng có cánh ( Pterygota ). Cơ chế bay của côn trùng cho đến nay vẫn chưa được tìm hiểu và khám phá một cách không thiếu, người ta cho rằng nó nhờ vào rất lớn vào khối không khí nhiễu loạn do cánh tạo ra. Ở những côn trùng nguyên thủy lại dựa hầu hết vào ảnh hưởng tác động của hệ cơ lên cánh và cấu trúc của cánh. Ở những bộ tiến hóa hơn như Neoptera, cánh thường gập lại trên sống lưng khi chúng nghỉ ngơi. Ở những côn trùng này, cánh được hoạt động giải trí bởi những cơ bay gián tiếp mà giúp cánh hoạt động bằng cách ép mạnh lên thành ngực. Những cơ này hoàn toàn có thể co lại khi bị căng ra mà không cần sự điều khiển và tinh chỉnh của hệ thần kinh, điều này được cho phép chúng tạo ra tần số co và giãn cơ tương đối cao .Côn trùng có cơ quan hô hấp là khí quản để luân chuyển ôxy vào trong khung hình. Các ống khí này mở ra ở mặt phẳng khung hình và được gọi là lỗ thở ( thường mỗi đốt có 1 đôi lỗ thở ở 2 bên ), từ đây không khí được dẫn vào mạng lưới hệ thống khí quản. Không khí đi vào những mô trải qua những nhánh khí quản. Vòng tuần hoàn của côn trùng, cũng như toàn bộ những chân khớp khác là một hệ hở. Tim bơm dịch huyết vào động mạch qua xoang tim .
Phát triển và biến thái[sửa]
Tập tính[sửa]
Nhiều loài côn trùng có những cơ quan cảm xúc rất tinh xảo. Trong 1 số ít trường hợp, cơ quan giác quan của côn trùng nhạy cảm hơn cả ở con người rất nhiều. Ví dụ, ong hoàn toàn có thể nhìn được trong phổ bức xạ cực tím để tìm kiếm nơi hút mật là những bông hoa có bức xạ này để ” dẫn đường ” cho ong. Bướm đực có cái ” mũi chuyên hóa ” là đôi anten ( ở bướm ngày ). Một số loài côn trùng ( bướm đêm ) cơ quan khứu giác hoàn toàn có thể ngửi thấy pheromon của bướm cái từ khoảng cách vài km .Các côn trùng có tập tính xã hội như kiến hay ong, chúng sống cùng nhau trong một tập đoàn lớn lớn – tổ và được tổ chức triển khai rất ngặt nghèo. Các thành viên trong tập đoàn lớn tương đối giống nhau về bộ gen ( do trinh sản ) nên người ta hoàn toàn có thể coi cả tập đoàn lớn như một ” siêu cơ thể “. Đứng đầu một tổ côn trùng như vậy là con chúa-con cái duy nhất có năng lực sinh sản, và chỉ đảm nhiệm chức vụ này trong bầy và là mẹ của mọi con côn trùng khác trong tổ, gồm có những con thợ là những con cháu không có năng lực sinh sản, triển khai mọi trách nhiệm của tổ, từ kiếm thức ăn, vệ sinh tổ và vệ sinh con chúa, chăm nom ấu trùng … Con chúa tinh chỉnh và điều khiển những con của mình bằng pheromon, và cứ vào mỗi mùa sinh sản mới, chúng lại cho sinh ra một lứa con chúa là hậu duệ của mình, khi trưởng thành những con này sẽ bay đi để tạo nên một tổ riêng, những đàn kiến cánh bay vào nhà bạn chính là hình ảnh minh họa rõ nét của chúng. Còn những con thợ thì được sinh ra hằng ngày với vận tốc chóng mặt. Còn những con đực chỉ đóng vai trò sinh sản .Một tập tính quan trọng của côn trùng là 1 số ít loài và ở 1 số ít tiến trình biến thái chúng có thời kỳ ngủ đông và thời kỳ đình dục .
Vai trò của côn trùng với thiên nhiên và môi trường và đời sống con người[sửa]
Chỉ khoảng chừng 0,1 % những loài côn trùng là có hại cho con người. Nhiều côn trùng được coi là những con vật có hại cho con người vì chúng truyền bệnh ( ruồi, muỗi ), tàn phá những khu công trình ( mối ), hay làm hỏng những loại sản phẩm lương thực ( mọt ). Các nhà côn trùng học đã đưa ra nhiều giải pháp để trấn áp chúng mà phổ cập nhất là thuốc trừ sâu. Tuy nhiên, thời nay những giải pháp trấn áp bằng sinh học đang ngày càng được dùng thông dụng hơn .Mặc dù những côn trùng có hại thường nhận được nhiều sự chăm sóc hơn, cạnh bên đó vẫn có nhiều loài có lợi cho thiên nhiên và môi trường và con người. Một số loài thụ phấn cho những loài thực vật có hoa ( ví dụ ong, bướm, kiến … ). Sự giao phấn là sự trao đổi ( hạt phấn ) giữa những thực vật có hoa để sinh sản. Các loài côn trùng khi lấy mật và phấn hoa đã vô tình triển khai giao phấn. Ngày nay, một loạt những yếu tố về thiên nhiên và môi trường đã làm giảm quần thể những ” nhà giao phấn ” này. Số lượng những loài côn trùng được nuôi với mục tiêu làm vật trung gian quản trị việc thụ phấn cho thực vật đang trong thời ký tăng trưởng manh .
Một số côn trùng sinh ra những chất rất hữu ích như mật, sáp, tơ. Ong mật đã được con người nuôi từ hàng ngàn năm nay để lây mật. Tơ tằm đã có ảnh hưởng rất lớn tới lịch sử loài người, các mối quan hệ thương mại được thiết lập trên con đường vận chuyển tơ lụa giữa Trung Quốc và phần còn lại của thế giới. Ấu trùng ruồi được sử dụng để chữa trị vết thương, ngăn chặn sự hoại tử do chúng ăn các phần chết thối. Phương pháp điều trị hiện đại này đã được sử dụng ở một số bệnh viện trên thế giới.
Ở nhiều nơi trên quốc tế, côn trùng được sử dụng làm thức ăn cho con người trong khi nó lại là đồ đại kị ở những vùng khác. Thực ra đây cũng là một nguồn protein trong dinh dưỡng của loài người. Người ta không hề ước tính được có bao nhiêu loài côn trùng đã nằm trong thực đơn của con người nhưng nó đã xuất hiện trong rất nhiều thức ăn, đặc biệt quan trọng trong ngũ cốc. Hầu hết tất cả chúng ta không nhận ra rằng những luật bảo vệ thực phẩm ở nhiều nước không ngăn cản việc xuất hiện của côn trùng trong thức ăn .
Một con bọ rùa ở tiến trình trưởng thành, đại diện thay mặt cho loài côn trùng biến thái trọn vẹn ; cả thành trùng lẫn ấu trùng bọ rùa đều ăn rệp cây, và là thiên địch tự nhiên có vai trò quan trọng trong việc trấn áp số lượng rệp hại cây .Hầu hết tất cả chúng ta đều không ý thức được rằng, quyền lợi lớn nhất của côn trùng chính là những loài ăn côn trùng. Nhiều loài côn trùng như châu chấu hoàn toàn có thể sinh sản nhanh đến nỗi mà chúng hoàn toàn có thể bao trùm Trái Đất chỉ trong một mùa sinh sản. Tuy nhiên có hàng trăm loài côn trùng khác ăn trứng của châu chấu, một số ít khác thì ăn cả những con trưởng thành. Vai trò này trong sinh thái xanh thường được cho là của những loài chim, nhưng chính côn trùng, mặc dầu không thực sự điệu đàng như những loài lông vũ kia mới chính là những con vật có vai trò quan trọng hơn. Với bất kể loài côn trùng có hại nào, như con người thường gọi, thì cũng có một loài ong là vật ký sinh hay là thiên địch của chúng và giữ một vai trò quan trọng trong việc trấn áp những loài có hại đó .Nhiều côn trùng, đặc biệt quan trọng là những loài cánh cứng là những bọn ăn xác thối, chúng ăn những xác động vật hoang dã chết, những cây bị gãy mục, trả lại thiên nhiên và môi trường những chất hữu dụng cho những sinh vật khác sử dụng. Ai Cập cổ đại đã sùng bái coi những con bọ cánh cứng như bọ hung là thần linh, bên cạnh nhiều động vật hoang dã rất thiêng khác của họ như cá sấu, hà mã, cá trê, chim ưng … Điều này bắt nguồn từ một sự quan sát gắn với truyền thuyết thần thoại : những con bọ hung Ai Cập sử dụng phân động vật hoang dã làm thức ăn cho những con non của nó. Mà với một số lượng bọ hung đông đúc trọn vẹn sống dựa vào những bãi phân thì so với chúng, thứ thức ăn bốc mùi này quả thật quý như vàng, và vì vậy mà tranh chấp xảy ra. Chúng phải tìm cách lăn cục phân đi càng nhanh càng tốt khỏi đống phân và tìm một nơi chôn ” kho tàng ” để giữ cho nó không bị cướp lại bởi những bà mẹ côn trùng khác. Chúng sử dụng hai chân sau để lăn phân-điều này đồng nghĩa tương quan với việc phải lộn ngược thân mình trong tư thế trồng cây chuối, mà như vậy thì không tiện cho việc quan sát đường đi cho lắm. Bởi vậy, những con bọ hung sử dụng hướng chuyển dời của Mặt Trời, tức là từ Đông sang Tây làm la bàn định vị, những ông chủ kim tự tháp nhìn thấy những viên phân tròn di dời theo hướng vận động và di chuyển của Mặt Trời, rồi lại biến mất xuống lòng đất ( bọ hung chôn phân trước khi đẻ trứng lên đó ) đã ví những hình tượng không lấy gì làm vệ sinh lắm ấy với thần Mặt Trời, thần linh tối cao của họ. Và để trả ơn cho công lao dọn vệ sinh của con bọ hung, người Ai Cập đã trao cho chúng cái chức vụ ” người dẫn đường cho thần Mặt Trời ” .
Phân loại[sửa]
Một bộ sưu tầm côn trùng trong Bộ Coleoptera ( cánh cứng )Lớp Côn trùng gồm 2 phân lớp :
Hóa thạch và tiến hóa[sửa]
Các mối quan hệ của những nhóm côn trùng vẫn chưa rõ ràng. Mặc dù người ta vẫn cho rằng côn trùng có cùng nguồn gốc với nhóm Nhiều chân, những vật chứng đã cho thấy côn trùng có mối quan hệ với giáp xác. Hóa thạch côn trùng được tìm thấy trong suốt kỷ Carbon, khoảng chừng 350 triệu năm trước. Các dạng đó gồm có một vài bộ lúc bấy giờ đã tuyệt chủng và có nhiều loài lớn hơn những loài côn trùng đang sống lúc bấy giờ. Có rất ít những tài liệu về nguồn gốc của những côn trùng bay vì những côn trùng có cánh sớm nhất đã có năng lực bay. Ngày nay người ta cho rằng cánh là do những nếp gấp của tấm bên khung hình mà thành và một vài côn trùng có một đôi cánh nhỏ gắn vào đốt ngực thứ nhất và như vậy nó sẽ có tổng số 3 đôi cánh .Kỷ Permi, cách đây 270 triệu năm, đã tận mắt chứng kiến sự tăng trưởng thịnh vượng của những nhóm côn trùng ; nhiều nhóm đã tuyệt chủng cùng trong sự kiện tuyệt chủng kỷ Permi – Trias, sự tuyệt chủng lớn nhất trong lịch sử vẻ vang Trái Đất. Các loài cánh màng thích nghi thành công xuất sắc nhất ở kỷ Creta nhưng tăng trưởng phong phú ở đại Tân Sinh .Nhiều loài côn trùng ngày này đã tăng trưởng từ đại Tân sinh. Trong thời kỳ này tất cả chúng ta tìm thấy những côn trùng được bảo vệ trong hổ phách, một điều kiện kèm theo tuyệt vời và hoàn hảo nhất và thuận tiện trong việc so sánh với những loài lúc bấy giờ. Khoa học nghiên cứu và điều tra hóa thạch côn trùng được gọi là Cổ côn trùng học ( Paleoentomology ) .
Quan hệ với con người[sửa]
Muỗi là một trong những côn trùng gây chết người hàng đầu
Nhiều loài côn trùng được coi là loài gây hại của con người. Côn trùng gây hại bao gồm những loài hút máu, ký sinh (muỗi, chí, rệp), truyền bệnh (muỗi, ruồi), gây thiệt hại (mối) hoặc phá hoại hàng hoá nông nghiệp (cào cào, mọt ngũ cốc). Nhiều nhà côn trùng học đã tiến hành nhiều hình thức kiểm soát dịch hại như nghiên cứu cho các công ty để sản xuất thuốc trừ sâu, nhưng ngày càng kiểm soát dịch hại dựa vào phương pháp sinh học như dùng thiên địch. Phương pháp sinh học sử dụng một trong những sinh vật để giảm mật độ dân số sinh vật khác (các loài vật gây hại) và được xem là một yếu tố quan trọng của quản lý dịch hại tổng hợp.
Mặc dù nhiều nỗ lực to lớn để trấn áp côn trùng, những phương pháp mà con người vận dụng hoàn toàn có thể gây chết những thiên địch. Việc sử dụng bừa bãi những hóa chất diệt hoàn toàn có thể giết nhiều loài trong hệ sinh thái, gồm cả những loài ăn côn trùng như chim, chuột và nhiều loài khác. Một ví dụ nổi bật là việc sử dụng DDT đã gây hại cho những động vật hoang dã hoang dã và giết nhiều thiên địch .
Côn trùng ở Nước Ta[sửa]
Nước Ta có khu hệ Côn trùng phóng phú và phong phú : cho đến nay 24 bộ với khoảng chừng 7000 loài đã được định tên. Các bộ côn trùng có ý nghĩa trong nông nghiệp được điều tra và nghiên cứu kỹ là bộ Bướm ( Lepidoptera ), bộ Cánh cứng Coleoptera ) … ; những bộ có ý nghĩa y học gồm bộ Hai cánh ( Diptera ), bô Bọ chét ( Aphaniptera ), bộ Chấy rận ( Anoplura ) .Việt nam đã định tên được : gần 200 loài muỗi ( họ Culicidae ) ; 80 loài bọ chét ( Bộ Aphaniptera ) ; 500 loài côn trùng có hại cho cây cối .
Tài liệu tìm hiểu thêm[sửa]
- Nguyễn Anh Diệp (chủ biên), Trương Quang Học, Phạm Bình Quyền, Côn trùng học, Tập I: Cấu trúc, Chức năng sinh lý, Sinh học, Sinh thái học. Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 2005
- Trương Quang Học (chủ biên), Từ điển đa dạng sinh học và phát triển bền vững Anh – Việt. NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, 2001
- Биологическая энциклопедия, под редакцией профессоров Н.А. Гладкова, А.В. Михеева, М., 1970
- John L. Capinera, Encyclopedia of Entomology, Springer, 2008.
- Jamison, D.T., Disease Control Priorities in Developing Countries (Second edition), 2006
- Gullan, P.J.; Cranston, P.S. The Insects: An outline of Entomology. Wiley-Blackwwell, 1998
- Romoser, W.S.; Stoffolano Jr.JG., The Science of Entomology. Wm.C. Brown Publishers, 1994
- Borror, D.; Tripplehorn, C.A.; Johnson, N.F., An Introduction to the Study of Insects (Sixth Edition). Harcounrt College Publishers, 1992
Source: https://suachuatulanh.edu.vn
Category : Nhà Cửa
